Thema 5 Tuindorpen en tuinwijken

Bestaande situatie

Algemeen

In de eerste helft van de twintigste eeuw zijn diverse complexen gerealiseerd in een tuindorp en een tuinwijk principe.

Tuindorpen in Zutphen zijn gelegen in het Deventerwegkwartier (omgeving Weg naar Laren), de Schildersbuurt (Hobbemakade, Berkenlaan, Warnsveldseweg, A. Cuypstraat, J.P. Heijestraat),op het bedrijfenterrein de Mars (Achtermans en Voormans), in het Staatsliedenkwartier (Buitensingel, Pagematestraat) en in het centrum (Halve Maanstraat en Tadamasingel). Deze wijken hebben een vrijwel gelijke identiteit en karakter en worden getypeerd als tuindorpen, die gebaseerd zijn op de gedachte dat het wonen verbonden dient te zijn met natuur en landschap. Kenmerkend is dat ze als samenhangend geheel zijn ontworpen met specifieke architectonisch/stedenbouwkundige kenmerken.

De verschillende complexen zijn in hun oorspronkelijke opzet zowel stedenbouwkundig als architectonisch met zorg ontworpen. Door de samenhang binnen de complexen en de groene inrichting van de straten, pleintjes en voorerven is een aangenaam en vriendelijk omgevingsbeeld ontstaan.

In de loop der jaren is de oorspronkelijke inrichting van deze wijken op enkele plaatsen gewijzigd om tegemoet te komen aan de behoefte aan parkeerplaatsen, veilige speelplaatsen en (meer) groen. Daarnaast staat het karakteristieke beeld van de woningen onder druk door de behoefte aan modernisering en vergroting van de woningen.

De tuinwijken zijn gebouwd in de jaren twintig en dertig. Hiervan is de bouwstijl enigszins beïnvloed door de architectuur van Frank Lloyd Wright. Deze wijken zijn gelegen in de Schildersbuurt en in het Staatsliedenkwartier. De woningen hebben forse kappen met ruime dakoverstekken en vaak accenten in de vorm van erkers en loggia's. De ambachtelijke detailleringen met glas-in-loodvensters en de verbanden in het fraaie donkere metselwerk geven de woningen een romantische uitstraling.

In Zutphen komen de tuindorpen en tuinwijken veelal afwisselend en naast elkaar voor. De opzet van deze tuinwijken is vaak ruimer dan de tuindorpen. Tevens zijn diverse overgangsvormen aanwezig.

Stedenbouwkundige kenmerken

Aan de basis van deze tuindorpen en tuinwijken ligt een helder stedenbouwkundig en architectonisch plan. Eengezinswoningen, enkelen voorzien van een voortuin bepalen het beeld van de wijk. Afhankelijk van de wijk zijn de woningen in lange rijen gebouwd of in kleinere eenheden opgesplitst. Vrijstaande panden komen zelden voor. Het straatbeeld heeft een gesloten tot half-gesloten karakter. Bijzondere stedenbouwkundige aanleidingen krijgen een architectonische doorwerking. Pleinwanden, straathoeken, doorgangen e.d. worden duidelijk gearticuleerd onder andere door de nokrichting van het dak loodrecht op de straat te plaatsen. In het algemeen bestaat de bebouwing uit één of twee bouwlagen met een fors zadeldak met de nok evenwijdig aan de straat. Mansarde- of schilddaken komen veelvuldig voor. Op enkele markante plekken is de bebouwing wat hoger opgetrokken.

Het tuinkarakter hangt samen met het overwegend lage bebouwingsbeeld en uit de zorg die besteed is aan de (groene) inrichting van pleinen en straten.

Kenmerken openbare ruimte

De openbare ruimte heeft over het algemeen een zeer beknopte opzet. De straten zijn smal en de pleinen klein en overzichtelijk van formaat. Soms benadrukken smalle singels of groenstroken het groene karakter van de buurt. Doorzichten tussen woonblokken of via poorten ondersteunen het karakter van de wijk. Voor parkeren is in de oorspronkelijke opzet van deze wijken nauwelijks ruimte gecreëerd. Het parkeren vormt in deze wijken dan ook een toenemend probleem.

Kenmerken van het bebouwingsbeeld

De bebouwing wordt gekenmerkt door grote aandacht voor het detail, dat op een ambachtelijke wijze wordt uitgewerkt. Voor de gevels wordt over het algemeen een rode baksteen gebruikt., eventueel met accenten ter plaatse van de aansluitingen met het dakvlak. Op het dak worden keramische pannen toegepast, die rood of antraciet van kleur zijn. Goten zijn sober gedetailleerd met een zinken bakgoot of juist omtimmerd, waarbij een groot overstek aanwezig is.

Ramen en deuren zijn met hun omlijstingen in hout uitgevoerd, waarbij ook een grote profielmaat van het hout is toegepast. Vaak zijn ramen onderverdeeld met stijlen en op enkele plaatsen met een roedeverdeling. Het houtwerk van de kozijnen en de boeiboorden zijn veelal in een lichte tint geschilderd.

5a Deventerwegkwartier - Weg naar Laren e.o.

  

In het Deventerwegkwartier zijn tuindorpen en tuinwijken afwisselend aanwezig. Voor deze wijk geldt dat de woningen gelegen in de tuindorpen geen voortuin bezitten. De woningen in de tuinwijken zijn voorzien van een kleine voortuin.

De complexen zijn opgebouwd uit stroken en clusteringen van open bouwblokken, waarbij in beperkte mate accenten in de kapvormen zijn opgenomen. Deze leveren een afwisselend beeld, maar worden niet ondersteund door de stedenbouwkundige situatie.

De relatief smalle straten worden regelmatig afgewisseld met pleintjes en enkele bomen. Door dit smalle profiel is het parkeren met name in de tuindorpen een probleem. In de bestrating wordt door de kleur duidelijk onderscheid gemaakt in de rijbaan en de parkeerfunctie.

De tuindorpen bestaan uit woningen met een enkele bouwlaag en een mansardekap evenwijdig aan de straat. Op een enkele plaats komt een accent voor in de vorm van een kap met de nok loodrecht op de straat. Vrijwel elke woning is voorzien van een dakkapel aan de voorzijde, die eenvoudig in stijl en uniform zijn uitgevoerd. Het metselwerk is sober met beperkte accenten. De bakstenen en de pannen zijn keramisch en roodkleurig. De goten zijn omtimmerd, waarbij deze zijn voorzien van een zinken kraal. Het houtwerk, zoals de kozijnen en de omtimmering van de goten, zijn gebroken wit geschilderd. De draaiende delen zijn in donkere kleuren geschilderd of gelakt.

De bebouwing in de tuinwijken bestaat uit een of twee bouwlagen met een zadeldak evenwijdig aan de straat. Daarnaast zijn stroken bebouwing opgenomen waarbij de kap met een vast ritme loodrecht op de straat is geplaatst. Veel woningen hebben een oorspronkelijke dakkapel en erker, die in stijl en eenduidig is vormgegeven. In een enkele strook is sprake van een waarschijnlijk door de eigenaar later toegevoegde dakkapel. Deze zijn over het algemeen in harmonie met de bestaande bouw uitgevoerd. De detaillering van de erkers en dakkapellen is uniform en in stijl, waarbij de goten betimmerd zijn en afgewerkt met een zinken kraal. Het metselwerk is sober, zonder uitgesproken detailleringen. De keramische pannen zijn rood of antraciet. De kleurstelling van de goten, boeiboorden en de bewegende delen zijn donkergroen of gebroken wit. De kozijnen zijn gebroken wit geschilderd.

Opvallend in de wijk is de recent gebouwde school aan de Leeuweriklaan, die in dezelfde stijl als de oorspronkelijke bebouwing is ontworpen.

5b Achtermars en Voormars op bedrijventerrein de Mars

  

Op het bedrijventerrein de Mars, gelegen aan de Marsweg en de Paapstraat is een complex woningen gelegen, met de karakteristieken van een tuindorp.

De woningen zijn geplaatst in een stroken van maximaal 9 woningen aan de doorgaande wegen, waarbij de kleine woonblokken van 2 tot 4 woningen daar haaks op staan in de zijstraten.

De geasfalteerde brede doorgaande straat wordt op een enkele plaats verbreed door een plein met bomen. Het parkeren vindt plaats in de parkeervakken voor de woningen of op evenwijdig aan de straat. De woningen zijn gebouwd in de rooilijn, zonder voortuin, zodat het geheel een steenachtig karakter krijgt. De bebouwing bestaat uit woningen met een bouwlaag met een zadeldak evenwijdig aan de straat. In de bebouwing zijn weinig accenten in de kapvorm opgenomen. Afwisseling is aanwezig door de verspringende nok van de woningen en het tussenvoegen van een enkel pand met twee bouwlagen als eindemarkering van het complex. Elke woning is voorzien van een brede, lage dakkapel aan de voorzijde. Deze zijn uniform en in stijl uitgevoerd. Het metselwerk is sober, zonder ornamenten. De bakstenen zijn rood, met keramische pannen in een rode of antraciete tint. De goten bestaan uit zinken bakgoten, die bij enkele bouwblokken zijn omtimmerd en voorzien van een zinken kraal. De kozijnen en betimmeringen zijn gebroken wit geschilderd, de draaiende delen zijn donker geschilderd of transparant gelakt.

5c Staatsliedenkwartier - Buitensingel, Pagematestraat e.o.

  

In het Staatsliedenkwartier, komen enkele complexen voor, die aansluiten bij de tuindorpen en de tuinwijken. Ze zijn gelegen in het gebied vanaf het Lunetteplein, de Buitensingel en de Pagematestraat en haar omgeving.

De wijk is opgebouwd uit strokenbebouwing, gerangschikt in een orthogonale structuur die 45 graden gedraaid staat ten opzichte van de rest van het Staatsliedenkwartier. Accenten in de stroken komen voor door het toepassen van diverse kappen en nokrichtingen of een extra bouwlaag. Dit geldt met name voor de Buitensingel, waar kaprichtingen elkaar snel afwisselen.

De woningen zijn geplaatst in de rooilijn en hebben geen voortuin. De straten zijn relatief smal en bestraat met gebakken klinkers, met uitzondering van de drempels en de trottoirs. Hierdoor krijgt het geheel een stedelijk karakter.

De bebouwing bestaat uit een bouwlaag, met een kap evenwijdig aan de straat, afgewisseld door kopgevels. Verbijzonderingen in het bouwblok zijn o.a. aanwezig door de doorgangen, die sober zijn uitgevoerd in metselwerk, de smalle dakkapellen en de stucwerk band onder de goot. Het rode metselwerk is sober uitgevoerd en kent weinig ornamenten. De daken zijn bedekt met rode en antraciet keramische pannen. De goten zijn sober gedetailleerd en omtimmerd. De houten kozijnen hebben een indeling m.b.v. stijlen en een enkele regel. De kleurstelling van het houtwerk is voornamelijk licht, waarbij de draaiende delen donker zijn geschilderd. Samen met het metselwerk en de pannen geeft dit een uniform beeld. Dit beeld geldt niet in de Buitensingel, waarbij de vormgeving, kleurstelling en detaillering van daken, dakkapellen en kozijnen snel afwisselt.

5d Schildersbuurt - Hobbemakade, Berkenlaan, Warnsveldseweg, A. Cuypstraat, J.P. Heijestraat e.o.

  

In de Schildersbuurt komen wooncomplexen voor, die ieder een eigen karakter hebben. De wijken zijn gelegen binnen de Warnveldseweg, de Berkenlaan, de Hobbemakade en de Paulus Potterstraat. Delen hiervan vallen in de karakteristieken van het tuindorp. Daarnaast komen typische tuinwijken voor. De omgeving van de Wilhelminalaan, Prins Bernhardlaan is ook aan te merken als tuinwijk.

De complexen zijn opgebouwd uit stroken bebouwing, die in een half open verkaveling zijn neergezet. Het stratenpatroon is orthogonaal heeft een duidelijke hiërarchie, dat herkenbaar is in het straatprofiel (waaronder de breedte van het trottoir en de aanwezigheid van parkeervakken). De bestrating bestaat uit keramisch gebakken producten, met uitzondering van de trottoirs. De staten worden afgewisseld door groenen pleinen die opgenomen zijn in het karakter van de wegenstructuur.

De bebouwing van het tuindorp wordt gekenmerkt door de bebouwing bestaande uit een bouwlaag met een zadeldak evenwijdig aan de straat. Diverse accenten in het dakvlak komen voor, o.a. het draaien van de nok en de dakkapellen. Deze accenten geven een afwisselend beeld, maar komen niet voort uit de stedenbouwkundige structuur. De aanwezige dakkapellen zijn uniform van karakter, en in een duidelijk ritme geplaatst. Afhankelijk van de locatie zijn de dakkapellen in stijl uitgevoerd en origineel of later toegevoegd waarbij de oorspronkelijke materialisering en detaillering is weggelaten. Het rode metselwerk is sober uitgevoerd, met enkele accenten zoals een plint (deze is in een andere kleur gevoegd) of banden staand metselwerk. De daken zijn bedekt met rode en antraciet keramische gewelfde pannen. De goten en de boeiboorden zijn sober uitgevoerd in zinken bakgoten of omtimmerd. De kleurstelling van het houtwerk is veelal licht, waarbij de draaiende delen donker zijn uitgevoerd. De voordeuren zijn donker geschilderd of blank gelakt en voorzien van een raam.

De bebouwing in de tuinwijken bestaat uit twee bouwlagen met een zadeldak evenwijdig aan de straat. Door de aanwezigheid van de voortuinen, krijgt deze wijk een groen en ruim opgezet karakter. Accenten in de bouwblokken komen voor door het draaien van de nokrichting, het spiegelen van de bouwblokken, het plaatsen van erkers en dakkapellen. Kenmerkend zijn de grote overstekken van de daken en de dakkapellen. De aanwezige dakkapellen zijn origineel en in stijl van de woning vormgegeven en gedetailleerd, zoals de houten kozijnen, de zinken wangen en de houten omtimmering en gootklossen. De erkers zijn verdiepingshoog met een metselwerk plint, eventueel voorzien van een opstaande band metselwerk op de volgende verdieping.

Het rode metselwerk is op enkele plaatsen verbijzonderd door het aanbrengen van ruitvormige ramen, banden en dorpels. De daken zijn met rode en antraciet keramische pannen afgedekt. De zware houten kozijnen zijn opgedeeld met verticale stijlen. De kleurstelling van het houtwerk is gebroken wit, waarbij de draaiende delen en de gootlijsten donker zijn geschilderd.

5e Halve Maanstraat en omgeving

  

Tussen de Berkelsingel en de Halve Maanstraat, is een klein complex arbeiderswoningen gelegen, die in het begin van de 20e eeuw is gebouwd. Dit complex is opgebouwd uit stroken van 10 woningen, die in een orthogonale opzet zijn geplaatst, onafhankelijk van de bestaande historische stedenbouwkundige structuur.

De bebouwing is in de rooilijn geplaatst en heeft geen voortuin. Samen met de geasfalteerde straat levert dit een steenachtig karakter van het gebied. In de bebouwing is in het midden van het bouwblok een accent aangebracht door een gemetselde kopgevel met ornamenten en een versprongen goot.

De bebouwing bestaat uit een bouwlaag met een zadeldak evenwijdig aan de straat, waarbij dakramen en schoorstenen in een ritme zijn geplaatst. De woningen zijn sober en met zorg gedetailleerd. De bouwblokken zijn opgebouwd uit een grijze stucwerk plint, die enkele centimeters voor het bovengelegen rode metselwerkvlak is gelegen. De hoeken worden geaccentueerd door het optrekken van het stucwerk. De gevelopeningen zijn per woning gespiegeld aanwezig: een voordeur met bovenlicht en een raam. Beiden zijn met een gebogen bovenregel uitgevoerd. In de voorgevel zijn schuiframen opgenomen, waarbij de horizontale wisseldorpel duidelijk aanwezig is. Tevens is een roedeverdeling in het boven- en onderraam aanwezig. Onder de kozijnen en de voordeur is een hoge natuurstenen dorpel aangebracht. De kleurstelling van de kozijnen is licht geel, de roeden en schuivende delen wit, de voordeur donkergroen. De goten en dakbeëindigingen zijn omtimmerd en geprofileerd met gootklossen uitgevoerd. De daken zijn afgedekt met antraciet keramische pannen. De aanwezige kopgevel is afgedekt met een zinken dak.

5f Zuidzijde Tamadasingel



Aan de zuidzijde van de Tamadasingel is een complex gerealiseerd, bestaande uit kleine stroken, die zijn samengesteld uit 10 tot 21 woningen. Deze woningen stammen uit het begin van de 20e eeuw en zijn zorgvuldig gedetailleerd en met diverse stijlelementen en -ornamenten uitgevoerd. De bouwblokken wijken t.o.v. elkaar op kleine punten af, maar hebben overeenkomstige kleurstelling, detaillering en materialisering, waardoor het een geheel wordt.

De woningen zijn gelegen tussen de Tamadasingel en de Vispoortgracht, een prachtige, rustige plek, midden in de stad. De hoofdstructuur van het complex is rechthoekig en sluit niet aan bij de organische structuur van de stad.

De straten zijn smal en rustig qua verkeer. Ondanks het ontbreken van de voortuinen heeft het geheel een groen, kleinschalig karakter. Dit is voornamelijk te wijten aan de aanwezigheid van de verbreding van de straat, het plein en het water.

De bebouwing bestaat uit een bouwlaag met een zadeldak evenwijdig aan de straat, waarbij dakramen en schoorstenen in een ritme zijn geplaatst. De woningen zijn sober en met zorg gedetailleerd. Het bouwblok, is deze opgebouwd uit een plint en een bovenbouw. Afhankelijk van de straat is deze uitgevoerd in stucwerk of metselwerk. De hoeken zijn geaccentueerd door verspringingen in het metselwerk gevelvlak. Kleine ornamenten, zoals de zwarte muurankers volmaken het beeld. Accenten in het bouwblok zijn aangebracht door de gemetselde kopgevels met een klein zinken dak.

De gevelopeningen zijn per woning gespiegeld aanwezig: een voordeur met bovenlicht en een raam. In de schuiframen in de voorgevel is de horizontale wisseldorpel duidelijk aanwezig. Tevens is een roedeverdeling in het boven- en onderraam aanwezig. Onder de kozijnen en de voordeur is een hoge natuurstenen dorpel aangebracht. De kleurstelling van de kozijnen is licht geel, de roeden, de schuivende delen en de voordeur donkergroen. De goten en dakbeëindigingen zijn omtimmerd en geprofileerd met gootklossen uitgevoerd. Deze zijn lichtgeel geschilderd De daken zijn afgedekt met antraciet keramische pannen.  

Veranderingsprocessen

Deze woonbuurten zijn erg geliefd, maar voldoen woon- en bouwtechnisch in veel gevallen niet meer aan eisen van deze tijd. Door de smalle straatprofielen leveren oplossingen voor parkeren en spelen die de oorspronkelijke opzet en sfeer geweld aandoen. Het onderhoud van de ambachtelijke detaillering is relatief kostbaar. Eigenaren zijn geneigd om de onderhoudkosten te beperken door de oorspronkelijke detaillering te vereenvoudigen of helemaal weg te laten.