Thema 3 Gesloten bouwblokken (eind 19e begin 20e eeuw)

Bestaande situatie

Algemeen

Tussen 1850 en 1920 zijn in de nabijheid van het centrum uitbreidingswijken gebouwd met een compacte woonbebouwing in enkele lagen, bedoeld voor de verschillende sociale klassen die in die tijd werden onderscheiden

In deze bebouwingsopzet komen soms boven- en benedenwoningen voor, waardoor de woningdichtheid vergroot is. De openbare ruimte is meestal tot het strikt noodzakelijke beperkt. De verkaveling wordt vooral bepaald door straten, waarbij de wanden een scherpe scheiding vormen tussen openbaar en privé gebied. De gevelarchitectuur bestaat uit vlakke gevels met veel ornamentiek. Afhankelijk van de situatie, komen op de hoeken van de bouwblokken verbijzonderingen voor. De individualiteit van de woning is duidelijk afleesbaar.

Gesloten bouwblokken komen in drie gevallen voor in de gemeente Zutphen:

3a Het zeer monumentale en stadsbeeld bepalende gebied tussen de IJsselkade en Berkelkade. Dit betreft een gesloten forse bouwblokken waarbij panden de overwegend in wit stucwerk zijn opgetrokken. De qua opzet en maat meer bescheiden bebouwing aan de Graaf Ottosingel. Dit betreft aaneengesloten bebouwing in een overwegend donkere kleurstelling.

3b Het eveneens zeer monumentale gebied tussen en aan de Grote gracht en de Coehoornsingel. In dit gebied wordt overwegend aaneengesloten bebouwing aan de singels aangetroffen daarnaast ook openingen / deels losstaande stadsvilla's

Stedenbouwkundige kenmerken

Het stratenpatroon is helder en efficiënt opgezet. In grote lijnen is de opzet van de oorspronkelijke vestingwerken gevolgd. Straatwanden zijn opgebouwd uit lange rijen van aaneengesloten gevels. De bebouwingshoogte van 2 a 3 lagen is tamelijk uniform voor een groter gebied en wisselt enigszins per architectonische eenheid en per pand. In de meeste gevallen zijn de panden afgedekt met een forse kap. De hoeken van de bouwblokken zijn vrijwel altijd dichtgezet met bebouwing van dezelfde hoogte als de aansluitende straatwanden. De hoeken worden verbijzonderd door afschuiningen en soms ook toegevoegde architectonische elementen als topgevels, torentjes e.d. Alle woningen worden direct van af de straat ontsloten.

De belangrijkste functie is wonen, andere functies komen voor op de onderverdieping, zoals winkel, ambachtelijke bedrijfjes en kantoortjes.

Kenmerken openbare ruimte

De openbare ruimte wordt in hoge mate bepaald door het gesloten karakter van de wanden en de architectonische uitwerking daarvan. De straten zijn slechts op enkele plekken voorzien van voortuinen en hebben daardoor een uitgesproken steenachtig karakter. Afhankelijk van de situatie, is het straatprofiel aan de verkeersdrukte aangepast. Het bestratingmateriaal bestaat van oorsprong uit gebakken klinkers en betontegels.

Kenmerken van het bebouwingsbeeld

Traditie en ambachtelijkheid kenmerken de architectonische vormgeving van de bebouwing. Panden hebben een individueel karakter. Waar een zelfde architectonische opbouw, maatvoering en detaillering over meerdere panden zijn doorgezet, ontstaan grotere architectonische eenheden in de straatwand. De eenheid wordt vaak bevorderd door de toegepaste lijstgevels. De gevels zijn opgebouwd in de driedeling van basement, hoofdvlak en gevelbeëindiging. De gevelopeningen zijn verticaal gericht en in raamassen geordend. De gevels tonen een zeker reliëf dat vooral veroorzaakt wordt door de toepassing van diepe neggen en uitspringende dorpels, die opgenomen worden in gevellijsten. Hoek- en sluitstenen accentueren de gevelopeningen. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen, afgewisseld met natuursteenelementen of imitaties daarvan. De toepassing van toegankelijke souterrains, vooral bij individuele panden, geeft allure aan de straatgevels en een extra levendigheid in het straatbeeld.

3a Grote Gracht, Coehoornsingel e.o. / Graaf Ottosingel

      

De omgeving van de Grote Gracht en de Coehoornsingel bestaat uit strokenbebouwing, die veelal bestaan uit 2 tot 12 woningen (met uitzonderingen tot 30 stuks). De bebouwing volgt het stedenbouwkundige stratenpatroon en staat in de rooilijn of heeft een kleine voortuin. De scheiding tussen openbaar en prive gebied is duidelijk gemarkeerd door de erfafscheidingen of de statige bebouwing.

De openbare ruimte is met zorg ontworpen en heeft op de doorgaande routen een ruim en open karakter. De geasfalteerde straten zijn breed en hebben, afhankelijk van de situatie, fiets- en voetpaden en groenstroken. Eventuele voortuinen zijn afgeschermd door een stalen hekwerk eventueel in combinatie met een lage gemetselde muur, die een open karakter heeft. Door de zichtlijnen naar de Gracht en de overige groenvoorzieningen, wordt het steenachtig karakter van de bestrating doorbroken.

De bebouwing is 19e eeuws en bestaat uit drie bouwlagen met een forse kap. De bebouwing heeft per pand een individueel karakter door de stijlkenmerken en de daarbij horende kleurstellingen en ornamentering. Door de sterke overeenkomsten in gevelopbouw, het aantal bouwlagen en de vrijwel identieke verdiepingshoogten en bijbehorende goot- en nokhoogten, vormt het een samenhangend geheel.

De gevelopbouw bestaat uit een halve benedenverdieping die in de plint is gevat. Kleine ramen zijn hier aanwezig. Daarboven zijn twee tot drie verdiepingen in een afnemende verdiepingshoogte geplaatst. De gevelopeningen zijn verticaal gericht en in de raamassen geordend. De gevel wordt afgesloten door een kroonlijst of geornamenteerde gootomtimmering.

De kappen zijn per pand vormgegeven, waarbij voornamelijk schilddaken in een hellingshoek van 25 graden voorkomen. De daken zijn afgedekt in rode of antraciet keramische pannen. De aanwezige dakkapellen staan voornamelijk in de goot en hebben een eigen karakter dat aansluit bij de stijlkenmerken van het pand. Hoeken zijn geaccentueerd door torentjes, die veelvuldig in Zutphen voorkomen.

De gevels zijn vlak en gemetseld in een rode steen, waarin diverse ornamenteringen voorkomen, zoals hoek- en sluitstenen, speklagen e.d. Stucwerk gevels in witte of lichte pasteltinten komen afwisselend met de metselwerk gevels voor. De ornamenten in de stucwerk gevels zijn typische voorbeelden van het eclecticisme, waarbij afgeronde hoeken en gevellijsten om de kozijnen zijn opgenomen.

De houten kozijnen zijn veelal uitgevoerd als schuifraam, waarbij een horizontale wisseldorpel aanwezig is. Diverse ramen hebben een onderverdeling door middel van een verticale middenstijl en een onderverdeling door roeden. De kleurstelling van de kozijnen is veelal wit, met pasteltinten afgewisseld met donkergroen.

3b IJssel, Berkelkade en IJsselfront

        De bebouwing aan de IJssel en de straten direct daarachter, worden gevormd door half open bouwblokken, die zeer gesloten zijn aan de zijde van de IJssel. De bebouwing staat in de rooilijn, voortuinen komen niet voor. Vanuit de stad zijn zeer fraaie doorzichten op de IJssel, door de op het eind rechte straten loodrecht op de kade. Dit betreft met name de Marschpoortstraat en de Kuiperstraat.

Tussen de openbare ruimte en het privégebied is een duidelijke scheiding door de hoge, statige bebouwing.

De IJsselkade is een drukke, doorgaande straat, de Berkelkade en Kattenhavestraat daarentegen zijn bijna een oase van rust. De openbare ruimte heeft een stenig karakter door de afwezigheid van voortuinen en het ontbreken van openbaar groen in en om het bouwblok zelf. De bestrating is uitgevoerd in donkerrode klinkers, waarbij de trottoirs afwisselend bestaan uit klinkers of betontegels. Parkeren vindt plaats in de straten, met uitzondering aan de IJsselkade.

De aanwezigheid van de IJssel en de Berkel, geeft mogelijkheden voor de stad en geeft de reeds aanwezige panden een extra dimensie. Nabij het sluisje tussen deze twee waterwegen, staan de diverse karakteristieken van de panden op gespannen voet met elkaar.

De bebouwing bestaat uit circa 3 lagen met een kap en stamt uit de 19e eeuw of uit het eind van de 20e eeuw. Deze bebouwing, heeft ondanks de individuele stijlkenmerken van de panden, een sterk samenhangend beeld. Dit is voornamelijk te wijten aan de overeenkomsten in gevelopbouw, bebouwingshoogte en parcellering van de panden.

De gevelopbouw bestaat uit een plint, met daarboven twee tot drie verdiepingen, waarbij de verdiepingshoogte afneemt. De gevelindeling bestaat uit verticaal gerichte gevelopeningen die geordend zijn in de raamassen. De gevel wordt afgesloten door een kroonlijst of een geornamenteerde gootomtimmering.

Het materiaalgebruik van de gevels is over het algemeen stucwerk dat wit of in lichte pasteltinten is geschilderd. Met uitzondering van de IJsselkade zijn er daarnaast panden met metselwerk gevels in een rode tot donkerrode kleur.

De kappen zijn per pand vormgegeven, waarbij het schilddak de meest voorkomende is. De daken zijn gedekt met keramische pannen in een rode of grijs tot zwarte kleur. Doordat de geornamenteerde goot naar voren toe is uitgebouwd is het dak vanuit de straat niet of nauwelijks zichtbaar. Dakkapellen zijn veelal in de goot geplaatst. Daarnaast komen in enkele gevallen ook torentjes voor waarbij de voorzijde van de torens gelijk is met het gevelvlak.

De rijk geornamenteerde gevels zijn vrijwel in alle gevallen typische voorbeelden van het Eclectisisme. Kenmerkend zijn de venster- en deuromlijstingen in het stucwerk met afgeronde hoeken en gevellijsten. In het geval van baksteengevels zijn deze vormgegeven in natuursteen of een imitatie daarvan. Hoek- of sluitstenen en speklagen komen in baksteengevels veelvuldig voor. De gevels zijn vlak uitgevoerd, zodat zelf bij de sterk geornamenteerde gevels toch een rustig beeld ontstaat.

Enkele panden aan de IJsselkade zijn voorzien van een balkon op de 1e verdieping. Deze balkons zijn behoorlijk geornamenteerde betonnen / natuursteen en deels gepleisterde balkonplaten met ondersteuningsconstructies. Ook de relatief zware balustraden zijn in (gepleisterd) steen opgetrokken. De balkons zijn over het algemeen in het midden van de gevel gelegen en dienen tevens vaak als luifel en / of markering van de voordeur.

De ramen zijn veelal als schuifraam uitgevoerd. In ongeveer de helft van de panden worden ramen verder ingedeeld d.m.v. roeden met één verticale middenstijl en 2 tot 3 horizontale roeden. De houten kozijnen zijn wit, in een pasteltint of een donkergroene kleur geschilderd.



De bebouwing aan de IJsselkade bestaat uit een volledige rechte en zeer vlakke hoge wand evenwijdig aan de IJsselkade. De grote lengte van de wand, de eenheid in kleur (licht, wit) van de bebouwing, de forse hoogte van de monumentale bebouwing de sterke overeenkomst in de overeenkomstige opzet van de gevels en de grote open ruimte voor de wand in de vorm van de vrijwel lege kade, de rivier en grotendeels open ogende landschap aan de overzijde leveren een markant en krachtig beeld op dat samen met de historische bebouwing in de binnenstad als het visitekaartje van Zutphen kan worden gekenmerkt.

Aanwezige dynamiek

Lange tijd werden gesloten bouwblokken uit deze tijd door hun compacte en massale opzet beschouwd als minder aantrekkelijke woonmilieus. Delen van bouwblokken werden vervangen door nieuwbouw, min of meer in traditionele stijl, zoals b.v. bij de IJsselkade.

De laatste jaren heeft een kentering in de waardering voor deze woonbebouwing plaatsgehad. De centrale ligging en de compacte opzet bieden een stedelijk milieu dat aantrekkelijk is voor stad- georiënteerde doelgroepen en kleinschalige werkgelegenheid. Panden worden stelselmatig gesplitst, gemoderniseerd en bewoonbaar gemaakt voor meerdere 'gezinnen', tevens zijn voornamelijk op de begane grond bedrijven gevestigd.

In aanvulling op het bovenstaande wordt gewezen op de bijzondere kenmerken van de bebouwing aan de IJsselkade en omgeving en de Grote Gracht / Coehoornsingel. Deze gebieden zijn gelegen binnen het beschermd stadsgezicht. De karakteristieken daarvan dienen gehandhaafd te blijven.