Thema 14 Belangrijke stedelijke ruimten en civieltechnische werken

Bestaande situatie

Algemeen

De gemeente Zutphen wordt o.a. gekarakteriseerd door de aanwezigheid van de IJssel en de rijke historie, die nog duidelijk waarneembaar is in de stad, zoals b.v. de vestingwerken. Dit zijn de ruimtelijke dragers van de gemeente, die elk een eigen karakter hebben.

Belangrijke stedelijke ruimten zijn op te splitsen in de volgende categorieën:

14a IJsselkade en Berkelkade.
14b Singel en vestingwerken.

Tevens komen in de gemeente diverse civieltechnische werken voor, o.a. in de gebieden rond de IJssel, de spoorzone, de rondweg, de Den Elterweg, het Twentekanaal en de Berkel.

14a IJsselkade, Berkelkade

      

De uitstraling van de IJsselkade wordt gevormd door de witte, hoge, statige gevels die in een lijn zijn geplaatst. Hiervoor is een drukke, doorgaande weg gelegen. Aansluitend hierop is een ruime strook tot de IJssel aanwezig, die afwisselend een steenachtig en open karakter heeft, of een groen, bijna gesloten karakter.

Deze strook is ingevuld met verschillende functies, zoals een restaurant gelegen nabij de spoorbrug, gedenktekens in een groene omgeving, parkachtige ruimten en veel open, functionele (verkeers) ruimten.

Hierdoor komen diverse karakteristieken naast en door elkaar voor. Grote delen van het gebied zijn leeg en hebben een steenachtig karakter, dat wordt versterkt door de strakke, haakse beëindiging van de kade. Hierop zijn strakke, stalen hekwerken geplaatst, van verschillende hoogten. Straatmeubilair komt op diverse plekken voor, waarbij per locatie een eigen identiteit is nagestreefd. Aan de zijde van het station en de Vispoorthaven, krijgt het geheel een groen karakter, door de aanwezigheid van de groenvoorzieningen. Dit wordt versterkt door de glooiende overgang naar de haven, waarbij het hoogteverschil tussen de IJssel en het straatniveau kleiner is.

De overzijde van de IJssel heeft een ander karakter doordat hier met een talud is gewerkt, waardoor het geheel een ruime en groene (dorpse) uitstraling krijgt. Dit wordt versterkt door de aanwezigheid van lagere, kleinschalige, historische bebouwing en de (vent) wegen die tussen de bebouwing en de IJssel lopen.

14b Singel en vestingwerken

Door de gunstige ligging aan twee waterwegen was het goed handel drijven in Zutphen. De Berkel is er één van. Hierover kwamen ooit wel 700 schepen per jaar naar Zutphen. Nederzettingen ontwikkelden zich tot de Beukerstraat (thans nog een belangrijke winkelstraat) en de Barlhezes en omgeving, ten noordoosten en noordwesten van de oude kern. Het waren deze drie stadsdelen en enkele andere kleine gebieden die het stadsrecht verkregen en de eerste oude stad vormde.

Een nieuwe fase in de geschiedenis van Zutphen als vestingstad brak aan in de late zestiende eeuw. De stad kreeg het zwaar te voorduren tijdens Spaanse belegeringen maar vooral tijdens de Spaanse bezetting. Honderden huizen waren vernield, de stadsmuren ernstig beschadigd en de grachten stonden droog of waren dichtgegroeid. Rond 1600 kreeg Zutphen een geheel nieuwe gordel van vestingwerken, waarvan veel elementen, zoals de 'bult van ketjen' aan de IJssel, nu nog een opvallende plaats in het stadsbeeld innemen.



In de achtiende eeuw werd het belang van Zutphen als vestingstad nog eens benadrukt door de aanleg van nieuwe vestingwerken door de beroemde vestingbouwer Menno van Coehoorn. De laatste linie werd in 1799 aan de oostzijde van de stad aangelegd.

Het einde van Zutphen als vestingstad kwam in de tweede helft van de negentiende eeuw. Men ging anders denken over de verdediging van het land en werden de vestingwerken aan de IJssel overbodig. In 1874 kreeg Zutphen toestemming de vestingwerken te slopen (slechten), toch is er hier nog veel van bewaard gebleven.

Tegenwoordig zijn in het centrum van Zutphen nog sporen te vinden van deze tijd, zoals de oude torens uit de stadsmuur. Hierbij is veel aandacht besteed aan het behoud van de honderden fraaie monumenten in de stad.

    De vestingwerken zijn deels geslecht, maar grote delen hiervan zijn nog intact. Delen van de voormalige vestingwerken zijn als losse objecten in een parkachtige omgeving en de Singel geplaatst, andere delen zijn geïntegreerd met het stedelijk weefsel.

De vestingwerken hebben een robuust karakter, door de dikte van de wanden, het toegepaste materiaal, baksteen en het ontbreken van openingen. Doorgangen en doorkijken naar de omgeving zijn gerealiseerd door middel van poorten en gewelven, die in het metselwerk zijn opgenomen. Ornamenten of andere openingen komen in deze muren niet voor, tenzij deze is geïntegreerd met andere bebouwing, waarbij een functie (b.v. wonen) is toegepast.

      

De Singel en de Grachten hebben een open en groen karakter, door de veelheid aan groenvoorzieningen en het water die daar zijn gesitueerd. Deze ruimte, die rond de binnenstad loopt, is een oase van rust en ruimte ten opzichte van de smalle, stedelijke ruimte van de binnenstad.

Kenmerkend is het verschil van de bebouwing aan de oevers van de Singel / Gracht. De zijde van de binnenstad wordt begrensd door een aaneengesloten bebouwing, die in een rooilijn zijn gesitueerd en een duidelijke lijn trekken tussen de binnenstad en de omgeving. Aan de andere zijde, is de bebouwing verder van het water gesitueerd, waarbij objecten in een groene zone zijn geplaatst, zoals een kerk, een watertoren en appartementengebouwen. Daarachter en -tussen, bevinden zich de planmatig ontworpen woonwijken, die telkens op een andere wijze verkaveld zijn en met de achterzijde grenzen aan de Singel / Gracht.

Civieltechnische werken

Civiele werken dragen in belangrijke mate bij aan de beeldkwaliteit van Zutphen. Daarbij gaat het om bruggen, viaducten, tunnels, stuwen en sluizen, kademuren, keermuren etc. Zutphen ligt van oudsher op een knooppunt van weg-, spoor- en waterwegen. Denk aan de IJssel, de Berkel, het Twentekanaal. De bruggen over het water zijn beeldmerken voor de stad. Ook IJsselkade en de vestingwerken rond de binnenstad worden gekenmerkt door civiele bouwwerken. Recente viaducten, zoals het fietsviaduct over de Den Elterweg hebben een bijzondere vormgeving.

    De civiele werken kenmerken zich veelal door het utilitaire karakter dat ze hebben. Tevens wordt de uitstraling sterk (mee)bepaald door de constructieve en gebruiks-aspecten. Door het toepassen van een andere vormgeving, materialisatie en detaillering, zijn deze sterk afwijkend van de gebouwde omgeving.

  

Aanwezige dynamiek

Onder andere door de toenemende mobiliteit, de geplande wijzigingen in de Mars en de stationsomgeving, de Vispoorthaven e.d., zijn civiele werken en bijzondere stedelijke ruimten continu aan veranderingen onderhevig en gaan een belangrijke rol spelen in de uitstaling van de stad.