Thema 6 Woonwijken in traditionele blokverkaveling
Bestaande situatie
Algemeen
In Zutphen zijn in de jaren vijftig een aantal wijken ontstaan waarbij het accent lag op het produceren van goedkope woningen. Deze wijken zijn gelegen in Polbeek, de Voorsterallee, de Schildersbuurt, het Staatsliedenkwartier, Helbergen, een aantal kleine invullocaties binnen het centrum van Zutphen en de Hoven.
Deze wijken zijn in de stedenbouwkundige opzet en de architectonische uitwerking soberder uitgewerkt in vergelijking tot vorige bouwperiodes.
De woongebieden hebben een overzichtelijk, rustig en relatief groen karakter. De voorzieningen als scholen, kleine winkelcentra e.d. zijn veelal aan de randen van de wijken gelegen.
De aanwezige complexen zijn in hun oorspronkelijke opzet architectonisch en stedenbouwkundig met zorg ontworpen.
Stedenbouwkundige kenmerken
Het stedenbouwkundig patroon wordt gekenmerkt door een opzet, die in principe rechthoekig is en die ingevuld is met gesloten en halfopen bouwblokken. Pleinruimten zijn niet of in beperkte mate aanwezig. Incidenteel, waar de afmeting van het bouwblok dit toestaat, zijn straten verbreed tot pleinachtige ruimten. Deze geven afwisseling aan het algemene, tamelijk uniforme, straatbeeld. Woningen zijn gebouwd langs straten, doorgaans in rijtjes van vier of meer, afgewisseld met dubbele en vrijstaande woningen.
Vrijwel alle woningen bestaan uit twee lagen met een kap. De helling daarvan is meestal gelijk voor de hele buurt en ligt tussen de 30 en de 45 gr. Appartementengebouwen meestal in drie tot vijf lagen maken in enkele buurten deel uit van de stedenbouwkundige opzet. De samenhang in het straatbeeld ontstaat onder meer door een ingetogen materiaal- en kleurgebruik. Kenmerkend zijn de blokvormige groepering van de woningen en het straatgericht wonen. De straathoeken zijn open, waarbij de woningen veelal een duidelijk onderscheid hebben tussen voorgevel en zijgevel. Rust in het bebouwingsbeeld ontstaat door de eenvoudige hoofdmassa´s en kapvormen, zoals zadelkappen en platte daken.
Aanbouwen aan achtergevels voegen zich soepel binnen de hoofdkarakteristiek van het bebouwingsthema.
Het groen van de voor- en zijtuinen heeft veelal een royale afmeting en maakt wezenlijk deel uit van de beleving van de woonomgeving.
Kenmerken openbare ruimte
De openbare ruimte wordt gekenmerkt door een heldere, eenvoudige opzet. De straten komen, mede door de toepassing van voortuinen en ruime profielmaten royaal over. De sobere en de stenige atmosfeer wordt verzacht door het particuliere groen in de voor- en zijtuinen. Stroken met gras en lage struiken verruimen de profielen van de belangrijkere verkeersroutes. Enkele bomen zijn, in voorkomende gevallen, opgenomen in het trottoir. Het materiaalgebruik is zeer eenvoudig. Betontegels in de trottoirs, (beton)klinkers of asfalt als rijbaanverharding.
Het parkeren vindt meestal plaats op de rijbaan of in parkeerhavens, die later vaak ten koste van groenstroken en trottoirs werden aangelegd. In de laatste jaren zijn wijzigingen in het straatbeeld aangebracht die te maken hebben met de invoering van snelheidremmende maatregelen.
Kenmerken van het bebouwingsbeeld
De meeste woningen bestaan uit een eenvoudige hoofdmassa, afgedekt met een pannendak, voorzien van regelmatig geplaatste schoorstenen of plat met een duidelijke dakrand. De detaillering, de materiaal- en kleurkeuze is sober en op enkele plaatsen industrieel. Combinatie van onder- en bovenramen (verdiepingshoge puien) worden veel toegepast, waardoor een verticaal ritme in de gevels ontstaat. Tussen de verschillende woningtypen komen verschillen voor in raamformaten, baksteenkleur, detailleringen van ramen, voordeuren, balkonhekjes e.d. Duurdere woningen zijn veelal herkenbaar aan de meer uitgewerkte detaillering van dakgoot, metselwerk en muuropeningen.
De uitstraling van de woningen wordt bepaald door de bakstenen en de (gebakken) dakpannen, die eenduidig door de hele buurt worden toegepast. Soms wordt ter verlevendiging van het straatbeeld een enigszins afwijkend kleur- of metselvlak in de gevel aangebracht. De bijzondere bebouwingselementen zoals scholen ed. geven, met de omringende terreinen, enige afwisseling in het straatbeeld. Deze gebouwen hebben wat betreft hoofdvorm, dakvorm en architectuur vaak extra aandacht verkregen.
6a Polbeek
De wijk Polbeek is gelegen ten oosten van de Deventerweg. De bebouwing is ruim opgezet in kleine clusteringen van stroken, waarbij concentraties rondom pleintjes, groenvoorzieningen en parkeerplaatsen voorkomen. Kleinere eenheden, zoals vrijstaande of twee onder een kap woningen, komen verspreid door de wijk voor en zijn planmatig ontworpen. De stedenbouwkundige structuur is orthogonaal in het hart van de wijk en voegt zich naar het gebogen stratenpatroon aan de randen.
De openbare ruimte is ruime opgezet door de brede straten met parkeervakken en trottoirs. De groenvoorziening wordt gewaarborgd door openbaar groen, dat op diverse stroken en parken door de wijk is verspreid. Karakteristiek is de openheid door de veelheid aan gras, de lage struiken en enkele bomen.
De bebouwing bestaat uit twee bouwlagen met een zadeldak evenwijdig aan de straat. De wijk heeft een uniform karakter, kleine toevoegingen zoals dakkapellen, aanbouwen en erkers komen slechts op enkele plekken aan de voorzijde voor.
De woningen zijn met zorg, maar sober uitgevoerd. De gevels zijn vlak en opgetrokken uit rode bakstenen, de daken zijn afgedekt met rode of antraciet pannen. De goten bestaan uit zinken bakgoten, omtimmerde goten al dan niet met gootklossen, afhankelijk van het complex. In de gevels is een afwisseling per complex door het toepassen van houten puien met houten vlakvullingen en grote houten ramen waarbij enkele onderverdelingen zijn gemaakt. Accenten in de gevel komen voor door omlijstingen in beton bij de entreedeuren.
6b Voorsterallee
De wijk Voorsterallee is gelegen ten noordoosten van Zutphen. De stedenbouwkundige structuur is orthogonaal opgezet en bestaat uit half open bouwblokken. Deze stroken zijn geclusterd en ontsloten door kleine doodlopende straten vanaf de hoofdweg. Vrijstaande en geschakelde woningen komen voor aan de randen van de wijk, deze voegen zich in het gebogen stratenpatroon.
De hoofdstraat door de wijk is ruim en geasfalteerd, dit in tegenstelling tot de korte smalle wegen waarbij bestrating is toegepast. Het parkeren vindt plaats in de garages op de gezamenlijke achterterreinen en aan de straat. Het wijkgroen is geconcentreerd in de wijk en wordt tevens verzorgd door de ruime voortuinen van de woningen.
De bebouwing bestaat uit drie lagen en een zadeldak evenwijdig aan de straat. Kenmerkend is de lange strook ramen, die direct onder de goot is geplaatst. De gevel is ingevuld door een compositie van grote raamvlakken, op enkele plaatsen onderverdeeld, voordeuren met bovenlichten en smalle horizontale ramen op de verdieping. De gevels zijn vlak en uitgevoerd in geel / rood metselwerk. Boven de witte houten kozijnen zijn wit geschilderde betonlateien aanwezig. De daken zijn afgedekt met antraciet pannen en een zinken bakgoot.
De vrijstaande woningen hebben ieder een eigen karakter, waarbij de daken afwisselend loodrecht en evenwijdig aan de straat zijn gelegen. De materialisering sluit aan bij de overige bebouwing in de wijk.
6c De Schildersbuurt - P. Potterstraat e.o., westzijde Berkenlaan
De Schildersbuurt is gelegen ten oosten van het centrum. De strakke, rechthoekige stedenbouwkundige structuur wordt ingevuld door stroken die zijn samengesteld in een rechthoekig bouwblok met open hoeken. Aan de oostzijde wordt de wijk afgerond met geschakelde stroken, die zijn geplaatst in een grote open ruimte.
De openbare ruimte is ruim opgezet, dit komt tot uiting in de straatprofielen en de openheid van de groenvoorzieningen. De staten zijn breed en voorzien van trottoirs en eventueel parkeerstroken. De groenvoorziening bestaat veelal uit de veelal groene voortuinen en het openbare groen tussen de bouwblokken.
De bebouwing bestaat uit twee bouwlagen, per complex afwisselend afgedekt met een zadeldak evenwijdig aan de straat of plat. De plat afgedekte woningen, zijn voorzien van een duidelijke houten dakrand. In de gevel is een ritmiek aanwezig door de toepassing van verschillende materialen per verdieping, de aanwezigheid van verdiepingshoge houten puien en de inpandige balkons over twee lagen. De overige ramen zijn vierkant of smal en liggend. De woningen met een zadeldak zijn voorzien van antraciet pannen en een zinken bakgoot. De regelmatig geplaatste schoorstenen en hemelwaterafvoeren geven de stroken een duidelijke ritmiek. In de gevels zijn grote houten kozijnen met enkele onderverdeling of verdiepingshoge puien aanwezig. Puien zijn ter plekke van de verdiepingsvloer ingevuld met horizontale houten delen. Boven de kozijnen zijn wit geschilderde betonlateien geplaatst. Gevels zijn gemetseld in rood of geel of een combinatie daarvan.
De geschakelde stroken zijn opgebouwd uit drie tot vier lagen en zijn gekoppeld door verdiepinghoge puien met een onderverdeling, die duidelijk terugligt ten opzichte van de stroken. De stroken zelf zijn opgebouwd uit een dichte onderlaag, waarin de bergingen zijn gesitueerd. Hierdoor zijn slechts smalle ramen aanwezig, die hoog in de gevel zijn geplaatst. De gevels hebben een duidelijke indeling door de grote kozijnen, die vlak in de gevel liggen en de balkons die bestaan uit een uitkragende betonvloer met een stalen hekwerk. De bebouwing wordt door een hoge witte band samengetrokken, die vlak in de gevel ligt. Gevels zijn gemetseld in rode stenen. Kleine accenten zijn aanwezig door betonlateien boven kozijnen.
6d Het Staatsliedenkwartier - geheel, m.u.v. Buitensingel, Lunettestraat - Emmeriksestraat, Thorbeckesingel
Het Staatsliedenkwartier is gelegen ten oosten van het centrum, ten zuiden van de Schilderssbuurt. De stedenbouwkundige opzet is rechthoekig, waarbij enkele graden verdraaiing voorkomt door de haakse aansluiting van de wegen op een gebogen weg.
De bebouwing wordt gevormd door lange stroken die voornamelijk noord-zuid gericht zijn.
De straatprofielen zijn over het algemeen breed, door de toepassing van brede trottoirs en de diepe voortuinen. De straten zijn bestraat met klinkers, waarbij de trottoirs zijn uitgevoerd in betontegels. De groenvoorzieningen in de buurt worden gevormd door de voortuinen bij de woningen en de parken en groenstroken tussen de bebouwing.
De stroken hebben per complex een eigen uitstraling. De meeste stroken bestaan uit twee bouwlagen, al dan niet met kap. Enkele hogere bebouwing, bestaande uit vier tot vijf lagen, is verspreid maar geclusterd gelegen in de wijk.
De stroken bestaande uit twee bouwlagen, zijn afgedekt met een zadeldak of een plat dak. Complexen, afgedekt met een plat dak, hebben een dakrand die duidelijk geprofileerd en uitkragend is , evt. ondersteund door klossen of hoog en vlak in de gevel geplaatst. De gevel is ingedeeld door grote kozijnen met een enkele onderverdeling of verdiepingshoge puien, afgewisseld met inpandige balkons. Verbijzonderingen vinden plaats bij de voordeur, door het plaatsen van bovenlichten, kleine luifels of omlijstingen.
De bebouwing die bestaat uit vier of meer bouwlagen, heeft een horizontale geleding in de langsgevel door de invulling van de puien. De kopgevels hebben in tegenstelling tot de langsgevels een gesloten karakter door de materialisering, het aantal ramen en de afmetingen daarvan. De woningen zijn gelegen boven een dichte plint van bergingen in een andere kleur metselwerk of boven winkels, die door de puien een transparant karakter hebben. Afhankelijk van het complex zijn de balkons inpandig of uitkragend uitgevoerd, waarbij de borstwering wordt gevormd door beton en/of stalen hekwerken.
De materialisering bestaat uit baksteen voor de gevels in een rode of gele kleurstelling, de hellende daken zijn afgedekt met rode of antraciet pannen, met een zinken bakgoot. De kozijnen en puien zijn van hout of kunststof (bij renovatie).
6e De Helbergen
De wijk de Helbergen is gelegen ten westen van de Emmerikseweg en heeft een orthogonale stedenbouwkundige structuur. De bebouwing is in stroken gerangschikt, waarbij een duidelijke tweedeling van hoog- en laagbouw te onderscheiden is. De laagbouw bestaat uit twee bouwlagen met een zadeldak of een plat dak, waarbij bergingen en de carports aan de straat zijn gesitueerd, voor de voorgevelrooilijn. De hoogbouw is aan de randen van de wijk geplaatst, bestaat uit circa 5 lagen en is plat afgedekt.
Het stratenpatroon is helder en eenduidig vormgegeven, waarbij een ruime straat met aan beide zijden trottoirs zijn toegepast. De groenvoorzieningen zijn opgenomen aan de randen van de wijk, waarin de hoogbouw is geplaatst. De privé-tuinen van de laagbouw zijn aan de straatzijde afgeschermd door schuttingen en muren, waardoor een gesloten karakter in deze straten ontstaat.
De hoogbouw wordt gekarakteriseerd door een horizontale geleding per verdieping, door de galerijen en balkons. Deze zijn vormgegeven in een combinatie van hekwerk en plaatmateriaal in een felle kleur. De balkons zijn betonvloeren, die worden ondersteund door hoge betonbalken die in het zicht zijn geplaatst. De langsgevels zijn ingevuld door middel van puien die zijn ingevuld met panelen en glas. De kopgevels zijn dichter door de materialisering en het aantal ramen en de afmetingen daarvan. De gevels staan op een dichte plint, waarin enkele ramen zijn opgenomen.
Bij de laagbouw is de begane grond uit het oog onttrokken door de plaatsing van de bergingen, carports en tuinmuren. De gevels zijn ingevuld door verdiepingshoge puien en grote ramen, evt. met een onderverdeling. De daken zijn afgedekt met antraciet pannen en worden beëindigd door een zinken bakgoot.
De gevels in de hele wijk zijn opgetrokken uit rode of gele bakstenen, de kozijnen hebben een lichte kleurstelling. De puien verschillen per woning van kleur.
6f Centrum Zutphen
Enkele gebieden in het centrum van Zutphen zijn door stroken ingevuld. Dit is de omgeving van de Van der Vegtestraat en de Rietbergstraat. Het stratenpatroon is rechthoekig van oorsprong, maar vervormt bij de randen en de aansluiting van bestaande wegen.
Deze bebouwing bestaat een clustering van diverse stroken en elementen. De stroken bestaan uit twee tot drie lagen met een zadeldak evenwijdig aan de straat en uit zeven lagen met een plat dak. Tevens zijn vrijstaande en twee onder een kap woningen aanwezig aan de randen en centraal gelegen in de buurt.
De openbare ruimte sluit aan op de omliggende omgeving en wordt daardoor bepaald. Afhankelijk van de situatie heeft het straatprofiel een ander maat en profilering, dit geldt ook voor de materialisering van de bestrating en de aanwezige groenvoorziening.
De aanwezige hogere bebouwing bestaat uit een duidelijke verticale geleding van de opbouw van de massa's door de geel gemetselde trappenhuizen en de terugliggende puien achter de balkons. De entrees zijn prominent aanwezig in dezelfde stijl. De puien en de plaatmaterialen zijn in wit, geel en grijs geschilderd. Accenten zijn aangegeven door een rode kleur. Door de aanwezigheid van de puien, de betonnen balkons en de betonnen balken onder de balkons, krijgt het geheel een meer industrieel karakter. Tevens is er een duidelijk onderscheid aanwezig tussen de dichte kopgevels en de meer transparante langsgevels.
De gevels van de laagbouw worden ingevuld door verdiepingshoge puien of kozijnen met een geringe onderverdeling. De materialisering is traditioneel, gele of rode bakstenen voor de gevels, eventueel in combinatie met houten delen. De daken zijn antraciet of rood, uitgevoerd als pannendak. De houten kozijnen zijn in een lichte kleur geschilderd. De goten zijn uitgevoerd als zinken bakgoot of omtimmerd en in een donkere kleur geschilderd.
6g De Hoven
De Hoven is gelegen aan de westzijde van de IJssel, waar diverse locaties met strokenbebouwing is uitgevoerd. Deze zijn gelegen in de omgeving van de Akkerstraat, de Mulderskamp en de Molenweg. De diverse complexen, hebben ieder een eigen karakter en zijn op enkele plaatsen verweven met de aanwezige historische bebouwing.
De bebouwing is opgezet in kleine buurten met rechthoekig verkavelde straten, waarbinnen de stroken en kleinere eenheden zijn gegroepeerd, veelal in een lijn.
De straten hebben een hiërarchie door de aanwezigheid van een doorgaande route in de omgeving, waardoor korte, smallere woonstraten ontstaan. De groenvoorziening wordt met name bepaald door het groen van de privé tuinen. De buurten zijn kleinschalig opgezet, waardoor er diverse zichtlijnen zijn naar het buitengebied. Mede hierdoor krijgen de buurten een groen karakter.
De bebouwing bestaat uit een tot drie bouwlagen met een zadeldak evenwijdig aan de straat of plat. De meeste strokenbebouwing bestaat uit twee bouwlagen met een kap, waarbij de gevels zijn ingevuld door middel van verdiepingshoge puien, waarbij bij enkele complexen balkons over de gehele breedte van de gevel is aangebracht. De materialisering is traditioneel met rode metselwerk gevels in combinatie met houten delen, antraciet pannendaken en houten kozijnen.
Enkele complexen hebben een eigen uitstraling door de verticale geleding in de gevels door het toepassen van puien in combinatie met balkons en de felle kleurtoepassingen van de draaiende delen.
Veranderingsprocessen
De meeste buurten hebben hun oorspronkelijke hoofdopzet behouden. Op detailniveau zijn vaak wijzigingen doorgevoerd. De beperkte zolderruimte geeft aanleiding tot het plaatsen van dakkapellen en dakopbouwen.
Verstoringen van het bebouwingsbeeld doen zich met name voor bij hoekwoningen. Eigen erven aan de open zijde van de bouwblokken zijn in de loop de jaren ingevuld met schuttingen, schuurtjes, carports en garages. Vaak zijn de afmetingen en vormgeving onderling verschillend.
Bij de renovatie van wooncomplexen krijgen soms niet alle kenmerkende architectonische onderdelen en details de aandacht die zij verdienen. Houten kozijnen worden vervangen door platte kunststof profielen, inpandige balkons worden op diverse wijzen dichtgezet, waardoor de plasticiteit en de eenheid van de gevel verdwijnt. Grote dakopbouwen vallen door de verhoogde nokhoogte en afmetingen uit de toon bij de eenduidige strokenverkavelingen.
Entrees bij de gestapelde woningen hebben een uitstraling die op gespannen voet staat met de oorspronkelijke vormgeving en detaillering.
