6 Buitengebied / oeverwallen

OEVERWALLEN

Oeverwallen zijn de zandige rivierafzettingen parallel aan de stroomgeul van de rivieren. Door de relatief hoge ligging zijn hier de eerste nederzettingen ontstaan en liggen hier de beste gronden voor akkerbouw en fruitteelt. Vooral langs de Waal was veel fruitteelt. Tussen Geldermalsen en Meteren en bij Est liggen oude stroomruggen. Dat is een oeverwal langs een verdwenen rivier. De middeleeuwse ontwikkeling van de oeverwallen is nog herkenbaar aan de ligging van de dorpen, de (voormalige) kasteelterreinen, het nederzettingspatroon en plaatselijk aan het verkavelingspatroon van kromakkers. De oeverwallen van de Linge zijn daarbij vaak smaller en kleinschaliger dan de oeverwallen van de Waal. Langs de Linge is de bebouwing meer geconcentreerd in de dorpen, langs de Waal is er meer lintbebouwing buiten de dorpen te vinden. In grote lijnen is het landschap nauwelijks veranderd. Kenmerkend voor het landschap van de oeverwallen is de afwisseling van dorpen, agrarische bebouwing, akkers en boomgaarden waardoor een kleinschalig landschap is ontstaan. Veel akkers zijn tegenwoordig boomgaarden. Buiten de dorpen, in het landelijk gebied, komt historisch agrarische bebouwing, jonge agrarische bebouwing en burgerwoningen voor. Het beeld van de bebouwing varieert, maar de historische boerderijen nemen een prominente plek in. Veel van deze boerderijen maken nu deel uit van de dorpskernen.

Op de erven zijn soms ook nog historische bijgebouwen te vinden zoals de veeschuren, kleine bakhuizen, wagenschuren en hooibergen. Een hooiberg betreft een bergplaats met een in hoogte verstelbaar dak voor opslag van hooi en koren. Afhankelijk van het aantal ‘palen’ waaraan het verstelbare dak is opgehangen, spreekt men van een één- vier- vijf- of zes- roedige hooiberg. Het materiaal bestaat uit hout en riet voor het dak. Later komen ook andere materialen voor als staal voor de roeden of tralieliggers in plaats van hout. Verder komen er met hout afgedichte exemplaren voor. Een streekgebonden variant is de ‘berg’ met verhoogde tasvloer. Bij enkele boerderijen bevinden zich wat hoger gelegen vloedschuren, die boden vee en gewas in tijden van hoog water bescherming. Waarschijnlijk zijn met name na de zware overstroming van 1809 veel vloedschuren gebouwd. Ze kennen van oudsher eenzelfde constructief principe, als boerderijen namelijk het houten ankerbalk gebint. Voor de bekleding van gevels komt zowel metselwerk als hout voor, en voor het dak riet en pannen.

LANDGOED MARIËNWAERDT

Een bijzonder en waardevol ensemble op de Oeverwallen van de Linge is landgoed Mariënwaerdt. De geschiedenis van het landgoed gaat terug tot 1129, toen er een abdij werd gesticht, op de plaats waar nu het huis Mariënwaerdt staat. De stroomrug waarop het huis staat lag als een eiland te midden van laag gelegen gronden die een groot deel van het jaar onder water stonden. Op Mariënwaerdt in haar huidige vorm staan drie landhuizen en zeventien boerderijen waaronder veel monumenten zoals hofsteden, hooibergen en vloedschuren. Het landgoed is een fraai landschappelijk ensemble op de overgang van oeverwal naar rivierkom en aangewezen als een Rijksbeschermde buitenplaats. Op de oeverwal ligt een complex met oude bouwlanden met onder andere een prachtige notenlaan en een concentratie van landgoedgebouwen langs de Linge. Meer noordelijk richting de komgebieden is het landschap blokvorming verkaveld. Het is een afwisseling van waardevolle bospercelen, grienden en graslanden. Hier liggen verspreid enkele boerenerven waarvan enkele op woerden.

BESCHERMD DORPSGEZICHT NEERIJNEN-WAARDENBURG

Dit gebied bevat de historische dorpskern Neerijnen en de op de oeverwal van de Waal gelegen kastelen Waardenburg en Neerijnen. Kasteel Neerijnen is een door een gracht omgeven bakstenen kasteel uit ca. 1600, gebouwd op een oudere bouwplaats op de oeverwal van de Waal net buiten de bebouwde kom van Neerijnen. Het is een blokvormige gebouw bestaande uit een souterrain en twee bouwlagen onder met leien gedekte, hoge schilddaken. Kasteel Waardenburg is een van de weinige veelhoekige kastelen van Neder land bestaande uit een veelhoekige ringmuur met poorttoren en zowel aan de noord- als zuidzijde een halfronde toren. Het kasteel stamt uit 1265 en is in de middeleeuwen meerdere keren uitgebreid. Het kasteel is ook meerdere malen door oorlogsgeweld getroffen en weer hersteld. Van de oorspronkelijke veelhoekige vorm is alleen de huidige hoefijzervorm over. Het gebied behoorde van oudsher aan de adellijke families die het Huis Neerijnen en kasteel Waardenburg bewoonden. De bescherming is erop gericht om de historische eenheid tussen de kastelen zoveel mogelijk te bewaren en omvat daarnaast een deel van het uiterwaardengebied terwille van de herkenbaarheid van de oorspronkelijke afronding van dorp en kasteelgebied naar buiten toe.

KASTEEL HEUKELUM

Kasteel Heukelum of Merkenburgh op de oeverwallen van de Linge, dateert uit de eerste helft van de 14e eeuw. Het kasteel is, na in brand te zijn gestoken, in 1734 weer opnieuw opgebouwd, met behoud van de vierkante middeleeuwse toren. Rond het kasteel ligt een dubbel grachtenstelsel. De lanen rondom zijn van middeleeuwse oorsprong. Achter het kasteel ligt een park in landschapsstijl met waterpartij dat omstreeks 1815 is aangelegd.

KASTEEL OPHEMERT

Dit kasteel ligt op de oeverwallen van de Waal en aan de rand van het dorp Ophemert en wordt ook wel ’t Hoge Huis genoemd. Het historische kasteelterrein met opstallen, tuinen en laanstructuren is aangewezen als Rijksbeschermde buitenplaats. De huidige bebouwing stamt grotendeels uit de 17e eeuw. Het kasteel met omliggende bebouwing en groenstructuren vertoont nog grote samenhang en is een waardevol onderdeel in de historische nederzettingsstructuur van het dorp.