Vestinggordel: Kenmerken

Inleiding

De binnenstad van Doesburg, gelegen binnen de vestinggordel, is een gebied met een eigen karakter. De huidige plattegrond van de binnenstad vertoont grote gelijkenis met die uit de tweede helft van de zestiende eeuw (zie bijlage historie binnenstad). De binnenstad kan worden gezien als één samenhangend historisch bouwwerk van straten, pleinen, bebouwing, tuinen etc.
De binnenstad heeft een buitenkant, die wij “de schil” zullen noemen. “De schil” is de buitenkant van de binnenstad, die men vanaf de singels en de vestinggordel ervaart. In de middeleeuwen zag men hier de stadsmuur. De plekken waar men de stad ingaat zijn bijzondere momenten in de beleving. De plekken bij de voormalige stadspoorten zijn hierbij het belangrijkst. Deze plekken zullen wij “de poorten” noemen, hoewel er geen echte poorten meer staan. Wanneer wij de stad zijn binnengegaan dan beleven wij de stad vanaf de openbare straten en pleinen: het stelsel van openbare ruimten. Omdat in Doesburg straten en pleinen niet scherp te onderscheiden zijn, zullen wij dit thema in het vervolg kortweg aanduiden als “de straten”. Bij “de straten” gaan wij in op de beleving van de straatwanden en op de aankleding van de open ruimte. Langs straten en pleinen ligt bebouwing. Aan de andere zijde liggen de binnengebieden. Deze zijn van oudsher veel minder openbaar toegankelijk. Toch dragen ze sterk bij aan de kwaliteit van de beleving van de binnenstad. In het verleden lagen hier de akkers en tuinen van de stadsboeren. Daarom zal thema worden aangeduid als “de tuinen”.

Vestinggordel en IJsselkade

De binnenstad wordt omringd door een gordel met groen en water als bindende elementen. Hoewel er in de vestinggordel bebouwing voorkomt is er toch een duidelijk contrast met de compact bebouwde binnenstad. Waardevol zijn de grachten, die relicten zijn van de vroegere verdedigingswerken (Hessegracht, Looiersgracht, Kempermansgracht, Bleekersgracht). Ook de buitenste begrenzing van de oorspronkelijke vestingwerken (Contre Escarpe) is nog traceerbaar. Overigens is de samenhang van de gordel niet meer overal zo goed herkenbaar.

Restanten van een verdedigingslinie

Binnen de ovaal van de 16de eeuwse stadsmuren is het laat-middeleeuwse straten- en bebouwingspatroon nog zeer goed herkenbaar. Voor de binnenste vestinggordel, die daaromheen ligt, ligt dat anders. Dat heeft ermee te maken dat deze gordel al in de 17de eeuw haar functie voor de verdediging van de stad verloor. In 1343 wordt Doesburg (de huidige binnenstad) ommuurd en van grachten voorzien. In 1607 gaf Prins Maurits opdracht voor de aanleg van nieuwe vestingwerken. In het rampjaar 1672 werd Doesburg ingenomen door de Fransen, die in 1673 een groot deel van de fortificaties laten afgraven en delen van de grachten laten dempen. Restanten van de oude vestinggordel zijn terug te vinden in de contouren van de oude stadsgrachten. In 1697 wordt een nieuw verdedigingssysteem ontworpen door Menno van Coehoorn. Dit kwam grotendeels buiten de contouren van de oude vestinggordel te liggen, ruim buiten de oude stad. Alleen bij de Ooipoort zien we opnieuw een hoornwerk terugkomen, dat later verdubbeld werd.

Drie eeuwen restgebied rond de binnenstad

De oude vestinggordel bleef daarna nog ruim twee eeuwen vrijwel onbebouwd. In de tweede helft van de 19de eeuw begint de oude vestinggordel te veranderen. Direct rond de contouren van de middeleeuwse stadsmuur wordt een singel aangelegd en tussen de Koepoort en de Ooipoort een wandelpark: Plantsoen. Op bastions komen openbare gebouwen (Mauritskazerne, schoolgebouw) en langs de IJsselkade industrie. Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw komt er ook meer woningbouw in de vestinggordel. In 1952 wordt de provinciale weg op een grondlichaam dwars door vestinggordel en Plantsoen aangelegd. Het zuidelijk deel van het Plantsoen maakt deels plaats voor woningbouw. Vervolgens vindt ook rond de Juliana van Stolberglaan en de Halvemaanweg bebouwing plaats. Aan het eind van de 20ste eeuw verandert het aanzien van de oude vestinggordel opnieuw. De singel wordt geleidelijk aan een verkeersring, waarbij de bomen verdwijnen. De Mauritskazerne en de school zijn inmiddels gesloopt en vervolgens ook de industrie langs de IJsselkade. Op een aantal plekken komt nieuwbouw van hoge kwaliteit. Op de plek van de Mauritskazerne komt een woningcomplex in historiserende stijl. En langs de IJsselkade verrijst een modern hoogstedelijk woongebied langs een wandelkade. Door het aanleggen van een nieuwe gracht, weliswaar niet op de oorspronkelijke plek, wordt de samenhang van de vestinggordel weer versterkt.

Oude Haven en Hoornwerk

Ooit lag hier een imposant dubbel hoornwerk als onderdeel van de verdedigingslinie rond Doesburg. Hiervan zijn slechts fragmenten bewaard. De entreefunctie tot de binnenstad is echter gebleven. Tussen 1850 en 1950 transformeerde dit gebied tot bedrijventerrein, waarbij de Oude Haven een rol speelde vanwege de overslag van goederen. Uit deze periode zijn nog enkele waardevolle gebouwen bewaard, zoals een exercitieloods en bebouwing van de IJzergieterij Doesburg. Verder bepalen waterstaatkundige werken de karakteristiek van deze omgeving. Inmiddels is een proces op gang gekomen om dit gebied te transformeren tot een meer multi–functioneel, hoogwaardig stedelijk gebied met o.a. een parkeerfunctie gedacht bij de Oude Haven. Daarbij worden hoge eisen gesteld aan de vormgevingskwaliteit van gebouwen en openbare ruimte. Voor het havengebied geldt het Beeldkwaliteitsplan ‘Doesburg betoncentrale’.