Waaldorpskernen

De historie van de Waaldorpskernen is sterk verbonden met de loop van de meanderende rivier. De eerste waterkeringmaatregelen werden genomen door de aanleg van  'Sywinden'; kaden dwars op de stroomrichting van de rivier. De eerste bebouwing werd gesticht op de oeverwallen van de Waal of op de hoger gelegen stroomruggen. Na het realiseren van de dijken ter bescherming van het achterland, kwamen deze dorpen verder tot ontwikkeling. Door onder andere de dijken werden de aan de rivier gelegen dorpskernen met elkaar verbonden. Door dijkdoorbraken ondergingen de dijktracés vaak wijzigingen. Hierdoor ontstonden binnendijks, maar ook buitendijks wielen en kolken, waar weer nieuwe dijken omheen werden gelegd. Binnendijks leverde dit een afwisselend beeld op van slingerende dijken, wielen, boomgaarden en kleinschalige bebouwing.

De dijkstructuur en later vooral de Van Heemstraweg is van grote invloed geweest op de groei van de kernen in het noorden van het Land van Maas en Waal.

De kleinere dorpskernen hebben vaak een sterke relatie met het agrarische buitengebied en de dijken. De grootschalige kernen hebben met meer uitbreidingswijken te maken, waardoor de directe relatie tussen dorpskern en het buitengebied is verstoord of geheel verdwenen. Door inbreidingen in en rond het historische deel van de dorpskernen staat het kleinschalige karakter van het dorpsbeeld onder druk. Bij de grotere dorpen is tevens sprake van een groter aanbod aan detailhandel en overige voorzieningen, waardoor er in het centrum winkelgebieden en -straten zijn ontstaan. De kleinere dorpen hebben een beperkter aanbod aan dergelijke voorzieningen die veelal in kleine clusters verspreid in de dorpskern liggen.

De strokenverkaveling met een pand op de kop van het kavel komt veel voor langs de hoofdwegen en de dijken. Dichter bij het centrum van de dorpskernen zijn meer aaneengeschakelde gevelwanden te zien. In deze gesloten gevelwanden, met vergelijkbare bouwmassa's, kapvormen en richting zijn de individuele panden echter veelal duidelijk herkenbaar. Dit individuele karakter is zichtbaar in de kleine verschillen in breedte en hoogte van de panden, materialisering, het kleurgebruik en de geveldetaillering. Het materiaal- en kleurgebruik is hoofdzakelijk traditioneel, waarbij gebruik gemaakt wordt van 'natuurlijke' materialen zoals riet, hout, natuursteen en baksteen in aardetinten. De toevoegingen aan de gevels zijn divers, zowel in aantal als vormgeving.

Druten

Druten is ontstaan op een T-vormige zandopduiking op de zuidelijke oeverwal van de Waal. De oostwest gerichte Kattenburg en de haaks daarop liggende Hogestraat zijn de oudste straten van Druten. Op het kruispunt van deze straten staat het van oudsher belangrijke kerkgebouw en werd de markt gehouden. Doordat de Kattenburg en de Hogestraat hoger gelegen zijn dan het omliggende gebied en overwegend bebouwd zijn met de oudere gebouwen is het 'groeipatroon' van Druten nog steeds herkenbaar.

Aan het begin van de jaren zeventig is in het gebied tussen de achterzijde van de Hogestraat en de Kattenburg, het kerkhof en de meubelfabriek, de Nieuwe Markt, gerealiseerd. Vanaf deze tijd staat hier een woon/winkelstrip van twee à drie bouwlagen tegen de westzijde van het kerkhof. Met haaks daarop een bouwblok van vier bouwlagen met op de begane grond winkels. Opvallend aan dit blok is de gebruikte donkergrijze baksteen en de ronde dakvorm. Achter dit blok ligt een smalle winkelstraat. De overige winkelvoorzieningen bevinden zich verspreid over de dorpskern.

Langs de Kattenburg is de bebouwing het meest gedifferentieerd, grote woonhuizen van rond de eeuwwisseling in verschillende bouwstijlen naast utilitaire gebouwen. Een bijzonder element is het in 1896 gebouwde protestantse pleistergotiek kerkje en de domineewoning. Het markeert door zijn ligging aan de westzijde van Kattenburg de overgang tussen het historische en het nieuwere deel van de dorpskern.

Het oorspronkelijke straatbeeld van de Hogestraat is op een vijftal plaatsen breder geworden, door sloop en verplaatsing van boerderijen die deel uit maakten van het lint en het aantakken van nieuwe wegen. Langs de Kattenburg is door de aanleg van het klooster van Bolderhof en de sloop van een aantal naast elkaar liggende boerderijen het historische straatbeeld over een grotere lengte aangetast.

De bebouwing is zeer divers zowel qua hoofdvorm, massa en kapvorm als het kleur- en materiaalgebruik en detaillering. Per straat of bouwblok is er veelal samenhang door eenheid in de hoofdvorm van de bebouwing. De gevelgeleding, het materiaal- en kleurgebruik kunnen daarbij variëren per architectonisch vormgeving.

Puiflijk

Het dorp Puiflijk wordt gekenmerkt door het gebied rond de Oude Toren en de dorpsdonk aan de Kerkstraat. Het oorspronkelijk bebouwingsbeeld wordt gevormd door aan de randen gegroepeerde boerderijen met in het midden het kerkhof en een pleinvormige ruimte. De dorpspolder van Puiflijk wordt in drie gebieden verdeeld door de voornaamste verbindingswegen Kerkstraat, Houtsestraat, Meerstraat en Koningsweg. Vanuit deze historische wegenstructuur is het verkavelings- en occupatiepatroon in zijn ontwikkeling duidelijk te volgen. De bebouwing langs de wegen is voornamelijk gelegen op een opgeslibde oeverwal, met de kenmerkende vrijstaande lintbebouwing met woningen op de kop van de kavels. Kenmerkend is de geslotenheid van de bebouwing langs de wegen en de openheid in de tussenliggende gebieden. Het dorp Puiflijk is door de zuidelijke uitbreidingen van Druten in de loop van de tijd tegen dit dorp aan komen te liggen.

De bebouwing bestaat uit één of twee lagen met zadeldak, schilddak of mansardekap. De daken zijn zowel gedekt met gebakken pannen als met riet. Een aantal panden is rijkelijk versierd met detailleringen in de vorm van onder andere horizontaal gekleurde banden over de gevel, boogvelden met gekleurde tegels boven ramen en deuren en afwijkende metselverbanden.

Afferden

Het dorpsgebied van Afferden bestaat uit twee delen, de oude kern op 't Hoog en de later ontstane bebouwing aan de Koningstraat. 't Hoog is de oude dorpsdonk, waar als laatste overblijfsel van de Middeleeuwse dorpskerk de 14e eeuwse bakstenen toren staat. Deze dorpsdonk vertoonde oorspronkelijk het beeld van langs de randen gegroepeerde boerderijen met in het midden het kerkhof en een plein. De bebouwing langs de Koningstraat is gelegen op een opgeslibde oeverwal. Hier staat bebouwing in de voor de jongere occupatie van de oeverwallen zo karakteristieke strokenverkaveling met woningen op de kop van de kavels.

In het huidige Afferden staat op de dorpsdonk en langs de Koningstraat cultuurhistorisch waardevolle bebouwing. Het hoogteverschil is nog steeds duidelijk waarneembaar. De bebouwing bestaat uit één of twee lagen met voornamelijk zadeldaken en mansardekappen. Het materiaal- en kleurgebruik is traditioneel. Er komen sobere geveldetailleringen voor, zoals natuurstenen plinten, brede daklijsten en bogen rond ramen en deuren.

Deest

Deest is ontstaan als kleine nederzetting op de hoger gelegen oeverwal van de Waal. Het dorp bestond uit enkele boerderijen rondom een kerk. Tot de zestiger jaren concentreerde de uitbreidingen van Deest zich in betrekkelijk kleine aantallen rond de oude dorpskern. Met name werden er woningen gebouwd in het bebouwingslint langs bestaande wegen. Het lint aan de Grotestraat heeft daarbij met de meeste verdichting te maken gekregen. Centraal in de kern, rondom het Kloosterhof, zijn de publieke functies gesitueerd. Hier staat de R.K. kerk met daarachter de begraafplaats. Ten zuiden van het Kloosterhof ligt een plein met daaraan het dorpshuis en het gebouw van de Kruisvereniging.

Kenmerkend voor Deest is het rechthoekige stratenpatroon, waarbij ook historische wegen als de Kweldam, Paulusstraat en de Grotestraat een recht verloop hebben. De Waalbandijk aan de noordzijde van Deest vormt de enige kronkelende structuur. Langs de dijk staat geen bebouwing; een groene landschappelijke zone vormt de overgang tussen het dorp en de dijk. Ten oosten van de Grotestraat ligt een wiel in dit gebied. De lintbebouwing met daartussen inbreidingen met hoofdzakelijk twee-onder-één-kap woningen, zorgen voor een gevarieerd beeld in de dorpskern.

De strokenverkaveling met bebouwing op de kop van de kavels is karakteristiek en beeldbepalend. De twee-onder-één-kap woningen bestaan voornamelijk uit één bouwlaag met een zadeldak, met of zonder wolfseinden, met een evenwijdige noklijn gedekt met donkere of oranjerode pannen.